Bura qədər bəhs etdiyimiz mövzulardan nəticə çıxaran insan dünyaya gəlmək məqsədinin sınanmaq olduğunu qavrayar: "Ölüm son deyil. Əgər imtahan varsa, bu imtahanın nəticəsi də var. Ancaq dünya həyatında belə nəticələndirmə yoxdur. Yer üzündə gəlib-keçən bütün insanlar arasında zalımlar, əxlaqsızlar, cinayətkarlar olub. Bunlarla yanaşı, Allah'ın elçiləri kimi çox yüksək vicdana və əxlaqa sahib, həyatını Allah üçün yaşamağa həsr etmiş insanlar da olub. Eyni zamanda, qəddar hömkdarlardan zülm görən yazıq və zəif insanlar da yaşayıb. Keçmişdəkilərin hər biri artıq ölüb. Yaxşı olan da, pis olan da torpağın altında basdırılıb. Heç birinin sümük qalıqlarından başqa bir şey qalmayıb. Sonsuz ədalət sahibi Allah dünya həyatını belə nəticələndirmir ".

Qısası, vicdanı insana Allah'ın sonsuz ədaləti ilə hər kəsə etdiyi əməllərin qarşılığını verəcəyini söyləcəkdir. Bu hesablaşma dünyada olmadığına görə, demək ki, bunun təxirə salındığı yer var.

Vicdanı ilə bunları düşünən insan Quranda bunun da cavabını tapacaqdır. Allah Quranda bu hesablaşmanı ölümdən sonrakı zamana təxirə saldığını və hər kəsin dünya həyatında etdiklərinin qarşılığını öldükdən sonra alacağını bildirir:

Allah'ın həqiqi vədi kimi hamınızın dönüşü Onadır. O, məxluqu ilk dəfə yaradır, sonra onu (Qiyamət günü) yenidən dirildir ki, saleh əməllər edənləri ədalətlə mükafatlandırsın. Kafirlərə gəlincə, küfr etdiklərinə görə onlar üçün qaynar içki və üzücü bir əzab hazırlanmışdır. (Yunus surəsi,4)

Şübhəsiz ki, Rəbbin onların hər birinə əməllərinin əvəzini tam verəcəkdir. Şübhəsiz ki, (Allah) onların nə etdiklərindən xəbərdardır. (Hud surəsi, 111)

Vicdanı ilə Qurana müraciət edən hər insan başıboş olmadığını, hər etdiyini Allah'ın bildiyini, hər yaxşılığın və pisliyin qarşılığının veriləcəyini anlayar. Allah Quranda hesab gününü və hər kəsin hesabdan sonrakı həqiqi həyatını da bildirmişdir.

Bu məqamda vicdanına qulaq asan insan Quran ayələri işığında çox vacib bir həqiqətin fərqinə varar. Dünya həyatı keçici bir yerdir, əsl həyat isə ölümdən sonra başlayan axirət həyatıdır. Cənnət və cəhənnəmdir. Hər kəs dünya həyatındakı hərəkətinə uyğun olaraq Allah'ın müəyyən etdiyi bir gündə sorğuya çəkiləcək və dünya həyatını Allah'ın istədiyi kimi yaşayanlar sonsuza qədər ən gözəl həyatı yaşayacaqlar. Digərləri isə sonsuza qədər ən şiddətli əzab və sıxıntıların mövcud olduğu bir həyatda - Allah'ın yaratdığı cəhənnəmdə yaşayacaqlar.

Ölüm mələklərinin və cəhənnəm atəşinin görüldüyü an hiss edilən vicdan həqiqi vicdandır

Burada izah edilənlərin diqqətlə oxunmasını tövsiyə edirik. Çünki burada izah edilənlər əsl vicdanın nə olduğunu başa düşməyə kömək edən üsullar və həqiqətlərdir.

Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi, əsl həyatın ölümdən sonra başlayacağı və hər kəsin bu sonsuz həyatda dünyadakı davranışlarına uyğun olaraq qarşılanacağı Quranda xəbər verilən bir həqiqətdir. Ancaq fayda verməyən işlərlə baş qatmaq, qəlibləşmiş həyat yaşamaq, düşünmədən davranmaq insanın vicdanına qulaq asmasına maneə yaradır. Bəzi insanlar dünya həyatında özünə fayda gətirməyən işlərin arxasınca düşür. Bu planların içində ölüm və ölümdən sonrakı həyat yoxdur. Halbuki, ölüm bu planların hər birindən çox vacib və qaçılmaz həqiqətdir. Bəzi insanlar isə ölüm haqq;nda düşünməkdən çəkinirlər. Sanki, heç ölməyəcəkmiş kimi yaşayırlar.

İnsanların bir çoxunun bu vacib həqiqəti görməməzlikdən gələrək yaşamalarının səbəbi nədir?

Bunun cavabını belə izah edə bilərik. Hər kəs oturub ölümü həyatı boyu neçə dəfə düşündüyü haqda fikirləşsin. Bədəninin torpağın altında basdırılacağını, üzərinə torpaq tökən yaxınlarının, sevdiklərinin basdırıldıqdan sonra qəbrinin başından uzaqlaşaraq günlük işlərinə davam edəcəyini, sahib olduğu hər şeyin ölümlə birlikdə yox olacağını düşündümü? Ölümün necə baş verəcəyini heç xəyalında canlandırdımı? Bədəni torpağın altında çürüyəcək, amma ruhu nələr yaşayacaq?

İnsan ruha sahibdir və ruh yox olmaz. İnsan öldükdən sonra ruhu üçün yeni həyat başlayacaq, lakin onu necə bir həyat gözlədiyini heç düşündümü?

İnsanların əksəriyyətinin düşünmədiyi kimi, bəlkə siz də bu haqda düşünməmisiniz. Çünki bunları düşünmək insanı dəhşətə gətirir. Ölümü düşündükdə bu günə qədər etdiklərinin əhəmiyyəti qalmır. Bəlkə də, bunu qavramaq çətin ola bilər, ancaq ölümün başına gələcəyi anı təfərrüatı ilə düşünmək insanın bütün həqiqətləri görməsinə kömək edir.

Bu vəziyyəti özünüz haqda da düşünün: Hər şeydən əvvəl, ölüm sizə heç gözləmədiyiniz anda gələ bilər. Yəni çox güman ki, hazırlıq etməyə imkanınız olmayacaq. O anın bu an olmaması üçün heç bir səbəb yoxdur. Buna bənzər bir anda ölümlə qarşılaşacaqsınız.

Ölümün necə baş verdiyini görməmisiniz. Sizin indiyə qədər gördükləriniz, insan bədənlərinin ölümləridir. Ölümün digər tərəfinə heç vaxt şahid ola bilməzsiniz. Bəli, insanlar yalnız bədənin ölümünü görə bilir. Bir insanın xəstə yatağında rahatlıqla can verdiyi və ya müharibədə güllələnərək, nəqliyyat qəzasında can verərək öldüyü müşahidə edilə bilər. Ancaq ölüm əsnasında ruhun yaşadıqları xaricdən göründüyündən çox fərqlidir.

Əgər ölən insan mömindirsə, onun ruhu rahat şəkildə alınır və iki mələklə birlikdə sonsuz gözəl həyata başlamaqla müjdələnir. Bu insan nə qorxar, nə də kədərlənər. O, artıq sonsuza qədər xoşbəxlik və hüzur içində yaşamağın sevincini yaşayar. Bu həqiqət Quranda belə bildirilir:

O kəslər ki, tər-təmiz olduqları halda, mələklər onların canını alıb deyirlər: "Sizə salam olsun! Əməllərinizə görə Cənnətə girin!" (Nəhl surəsi, 32)

Ən böyük dəhşət belə onları kədərləndirməyəcək. Mələklər onları qarşılayıb: "Bu sizə vəd olunmuş gününüzdür!" (-deyəcəklər). (Ənbiya surəsi, 103)

Dünya həyatında Allah`ın razılığına uyğun yaşamayan insan üçün isə ölüm anı əzab dolu həyatın başlanğıcı olacaq. Allah bu insanlara qarşılaşacaqları çətin günü belə xatırladır.

Bəs mələklər onların üzlərinə və arxalarına vura-vura canlarını alanda (halları) necə olacaq? (Muhamməd surəsi, 27)

Buna görə də, insanın ölüm anını zehnində canlandırması səmimi və vicdanlı davranmasına səbəb olacaqdır. Mütləq yaşayacağınız bu böyük hadisəni diqqətlə düşünün. Məsələn, gündəlik işlərə başınızın qarışdığı bir anda qarşınızdakı görüntü dəyişə bilər və iki ölüm mələyi ilə qarşılaşa bilərsiniz. Ölüm mələkləri dünya həyatında Allah'ın razılığına görə yaşamayan, ölümü və axirəti unutmuş insanlara çox əcaib görünə bilər. (Ən doğrusunu Allah bilir)

Quranda sonsuz və geri dönüşü olmayan əzabdan bəhs edilir. İnkar edən insan artıq başına nə gəldiyindən xəbərdardır. Bu zaman yuxarıdakı ayədə bidirildiyi kimi, insanın üzünə və kürəyinə vurularaq canı alınır. Ruhun bədəndən alınması böyük əzaba səbəb olur. Qiyamət surəsində bu an belə təsvir edilir:

O gün (neçə-neçə) üzlər də tutulub qaralacaq, və yəqin edəcək ki, onlara müsibət artıq üz vermişdir. Xeyr, o (ruh) körpücük sümüklərinə yetişəcəyi zaman; "Ovsunu kim oxuyacaq?"– deyiləcəkdir. (Can verən adam) (dünya həyatından) ayrıldığını yəqin edəcəyi, və baldır baldıra dolaşacağı zaman – o gün (hər kəs) Rəbbinin hüzuruna gətiriləcəkdir. O (kafir) nə (Quranı) təsdiq etdi, nə də namaz qıldı. (Haqqı) (da) yalan saydı və üz döndərdi. (Qiyamə surəsi, 24 -32)

Siz də ölüm anını mütləq yaşayacaqsınız. Ölüm anınızın bu an olduğunu düşünün. Sizin üçün nələr əhəmiyyət kəsb edər, nələrin heç bir mənası qalmaz? Nələri etmiş olmaqdan və ya etməmiş olmaqdan dolayı peşmanlıq duyarsınız? Kimlərin sözünü eşitmək istəyərdiniz? Yaxud kiminlə heç tanış olmamağı istəyərdiniz? İşinizlə bağlı təfərrüatlar sizi nə qədər narahat edər? Və ya bir dəvətə gedərkən geyinəcəyiniz paltarın, insanların sizin yaraşıqlılığınız və ya gözəlliyinizlə əlaqəli düşüncələrinin axirət həyatının yanında nə əhəmiyyəti qala bilər?

Bu suallara səmimi cavab verən insanlar vicdanlarının nə dediyini ortaya çıxara bilərlər. Əgər bir insan həyatı boyu Allah'ın razılığını hədəfləməyibsə və Allah'ın razılığını qazanmaq üçün var gücü ilə cəhd etməyibsə, ölüm anında duyduğu qorxu ilə yanaşı yaşayacağı ən böyük hiss peşmançılıq olacaq. İnsanın ağlından həmişə "kaş ki, bu insanı dinləməyəydim, kaş namaz qılaydım, kaş Allah üçün yaşayaydım" kimi peşmanlıq ifadələri keçəcəkdir.

Bu zaman ölüm anının təsirinin şiddəti daha da artacaqdır. Çünki bu iki mələk insanı sürükləyərək, alçaldaraq cəhənnəmə aparacaq. Cəhənnəmə girməzdən əvvəl hər kəs tək-tək sorğuya çəkilər və hər kəs nə üçün cəhənnəmə girdiyini bir daha görər. Bu, insana şiddətli bir sıxıntı, dəhşət və qorxu yaşadar. Çünki həyatı boyu etdiyi və düşündüyü hər şey özünə tək-tək göstərilər. Heç kimin bilmədiyini zənn etdiyi düşüncələri, özünün belə unutduğu bir çox hadisə o gün qarşısına çıxar:

O gün insanlar əməllərinin onlara göstərilməsi üçün dəstə-dəstə gələcəklər. Zərrə qədər yaxşılıq edən (əvəzini) alacaqdır. Zərrə qədər pislik edən də(əvəzini) alacaqdır. (Zəlzələ surəsi, 6-8)

Dünya həyatında etdikləriniz bu şəkildə qarşınıza çıxarıldıqda nələrin sizə peşmançılıq yaşadacağını düşünün. Nələr üçün "kaş etməyəydim" və ya "kaş edəydim" deyərsiniz? O günkü peşmançılıq bir ayədə belə bildirilir:

O (gün), gerçək bir gündür. Kim istəsə öz Rəbbi yanında sığınacaq tapar! Həqiqətən, Biz sizi yaxın əzab barədə xəbərdar etdik. O gün insan öz əlləri ilə nələr etdiyini görəcək, kafir isə deyəcəkdir: "Kaş mən torpaq olaydım!" (Nəbə surəsi, 39-40)

Hətta insanlar dünya həyatında etdiklərindən dolayı öz-özlərinə qarşı böyük qəzəb və nifrət duyacaqlar. Ancaq Allah'ın onlara qarşı duyduğu qəzəb və kin daha böyük olacaq:

Kafirlərə belə xitab olunacaq: "Siz imana dəvət olunarkən küfrünüzdə israr etdiyiniz zaman Allah'ın sizə olan nifrəti (indi) sizin özünüzə olan nifrətinizdən daha böyük idi". (Ğafir surəsi, 10)

Bütün insanlar, ən azğın olanlar belə, ölüm anında və hesab zamanı vicdanının bütün dedikərini anlayacaq ancaq geri dönmək mümkün olmayacaq.Quranda o günkü peşmançılığın və xatırlamanın fayda verməyəcəyi bildirilir. Hər şey bitmişdir, keçmişdə edilənləri geri qaytarmaq mümkün deyildir. Cəhənnəmin qapıları sonsuza qədər insanın üzərinə kilidlənmişdir:

Və o gün Cəhənnəmə gətiriləcək. O gün insan (günahlarını) xatırlayacaqdır. Lakin (bu) xatırlamanın ona nə faydası? O: "Kaş (axirət) həyatım üçün əvvəlcədən hazırlıq görəydim!" Deyəcəkdir. O gün heç kəs Onun verdiyi əzab (kimi) əzab verə bilməz və heç kəs Onun buxovladığı (kimi) buxovlaya bilməz. (Fəcr surərsi, 23-26)

Burada izah edilənlər vicdanınızın səsini nəfsinizdəki digər neqativ səs və təlqinləri dinləmədən ortaya çıxara bilməyiniz baxımından çox vacibdir. Çünki daima vicdanına tabe olan biri ilə vicdanına tabe olmayan bir insan arasındakı fərq vicdanlı insanların axirətə olan imanlarının gücüdür. Vicdanlı insan hər an cəhənnəmin bir göz qırpımında ona yaxın ola biləcəyindən xəbərdardır. Allah ayələrdə bəzi elçilərini nümunə verərək onların daima axirəti xatırladığını belə bildirmişdir:

Qüdrət və bəsirət sahibi olan qullarımız İbrahimi, İshaqı və Yəqubu da yada sal!Biz onları Axirət yurdunu sadiq ürəklə andıqlarına görə seçdik. (Sad surəsi,45-46)