İman gətirmək üçün hər şeydən əvvəl insanın ağılı və şüuru açıq olmalıdır. Quranda iman gətirməyənlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri kimi təkəbbür hissindən bəhs edilir. Bəs nə üçün təkəbbürlü insan ibadətlərini qəlbən yerinə yetirmir və uca Allah'dan haqqı ilə qorxub çəkinmir?

İnsan uca Allah'ın yoxdan yaratdığı aciz bir quldur və həyatını davam etdirə bilmək üçün daima bir çox ehtiyacı vardır. İnsan hər an, hər saniyə, etdiyi hər işdə onu yoxdan var edən, sonsuz nemətlər lütf edən Allah'a möhtacdır. İnsanın bu acizliyi Quranda belə bildirilir:

Ey insanlar! Siz Allah'a möhtacsınız. Allah isə Zəngindir, Tərifəlayiqdir. (Fatir surəsi, 15)

Bu qədər aciz varlığın heç bir şeyə ehtiyacı olmadığını düşünməsi, özünü Allah'dan müstəqil görməsi ağılsız davranışdır. Ancaq qəflət halındakı bəzi insanlar "..O inkar edənlər təkəbbür və nifaq içindədirlər" (Sad surəsi, 2) ayədə bildirildiyi kimi, bütün acizliklərinə baxmayaraq, nəfslərindəki qürur və təkəbbürə görə həyatlarının hər anında pis əxlaq göstərərək Allah'ı unudub təkəbbürlənirlər. (Allah'ı tənzih edirik)

Nəticə etibarilə, həm bu dünyada, həm də axirətdə peşman olanlardan olurlar. Bu, bir ayədə belə bildirilir.

İnsanlar içərisində eləsi də vardır ki, heç bir biliyi, doğru yolu göstərən rəhbəri və nur saçan bir kitabı olmadan Allah haqqında mübahisə edir. O, başını (təkəbbürlə )o yan bu yana çevirir ki, (insanları) Allah'ın yolundan sapdırsın. O, bu dünyada rüsvay olacaq, Qiyamət günü isə Biz ona Cəhənnəm məşəqqətini nəsib edəcəyik. (Həcc surəsi, 8-9)

Ayədə də bildirildiyi kimi, peşman olanların təkəbbür hissi bir çox yanlış hərəkətlərə səbəb ola bilər. Bunları belə ümumiləşdirə bilərik:

Qürur hissi qədərə təslim olmağa mane olur

Qürurlu insanlar özlərini çox bəyəndikəri və hər kəsdən üstün gördükləri üçün öz ağıllarına görə müəyyənləşdirdikləri prinsiplər əsasında hərəkət edirlər. Buna görə də, həyatlarındakı hər hadisənin özlərinin qurduqları plan əsasında cərəyan etdiyini zənn edirlər. Onlara görə istək və arzularında hər hansı xəta varsa bunun səbəbi keçmişdəki təcrübəsizlikdən irəli gəlir. Bu vəziyyəti "indiki ağlım olsaydı" və ya "kaşki" kimi ifadələrlə dilə gətirərək hal-hazırkı ağıllarını bəyəndiklərini bildirirlər. İndiki ağılları olsa keçmişdəki xətalarını yaşamayacaqlarını güman edirlər. Ancaq bu vəziyyət onların təkəbbürlərindən irəli gəlir və uca Allah'ın yaratdığı qədərə təslim olmaqdan qafil olduqlarını göstərir. Özlərini uca Allah'a şirk qoşan bu insanlar həyatlarını idarə etmək gücünün əllərində olmadığını və keçmişdə olduğu kimi bu anda və gələcəkdə də Rəbbimizin müəyyən etdiyi qədəri yaşadıqlarını qəbul etmək istəmirlər. Halbuki, düşdükləri bu vəziyyət çox alçaldıcıdır. Çünki yer üzündə hər şeyin öz idarəsi altında olduğunu zənn edərək qürurlanan bu insanlar cəhənnəmə boyun əyərək girəcəklər. Rəbbimiz qürurlu insanların düşdükləri bu vəziyyəti belə xəbər verir:

Rəbbiniz dedi: "Mənə dua edin, Mən də sizə cavab verim. Həqiqətən, Mənə ibadət etməyə təkəbbür göstərənlər Cəhənnəmə zəlil olaraq girəcəklər". (Ğafir surəsi, 60)

Qürur hissi məmnun və qənaətkar olmaqdan çəkindirir

Təkəbbürlü insanlar hər şeyin ən yaxşısına sadəcə özlərinin layiq olduğunu düşünürlər. Əgər ətrafdakı insanlar özlərindən daha gözəl, varlı və ya müvəffəqiyyətlidirlərsə, bundan narahatlıq və qısqancılq hissi keçirirlər. Halbuki, uca Allah qullarına bütün xüsusiyyətlərdən istədiyi qədərini vermişdir. İnsanların başqasının malik olduğuna paxıllıq etməsi isə çox alçaldıcı vəziyyətdir və bu insanın dünyaya duyduğu ehtirasın bir göstəricisidir. İnsana düşən uca Allah'ın qullarına bəxş etdiyi nemətləri qısqanmaq yerinə, Rəbbimizin özünə bəxş etdiyi nemətlər haqqında düşünüb şükür etməkdir. Çünki şükür etmək "Siz Məni yad edin ki, Mən də sizi yad edim! Mənə şükür edin, Məni inkar etməyin!" (Bəqərə surəsi, 152) ayəsi ilə xəbər verildiyi kimi, Allah'ın razı olacağına ümid edilən bir ibadətdir.

Qürur həqiqi sevgiyə mane olur

Qürurlu insanlar uca Allah'ın bəxş etdiyi ən gözəl nemət olan və imandan irəli gələn həqiqi sevgini heç vaxt yaşaya bilmirlər. Çünki həqiqi sevgi fədakarlıq tələb edir. Bu insanlar ən çox özlərini sevdikləri üçün fədakarlıq etməyi, başqalarını sevməyi heç düşünmürlər. Əksinə, hər zaman sevilən, maraq dairəsində olan, şəxsi xüsusiyyətləri ön plana çıxarılıb təriflənən insan olmaq istəyirlər.

İmanda dərinləşən möminlər isə cənnətdə sonsuza qədər yaşayacaqları həqiqi sevgini "İman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün ər-Rəhman (qəlblərdə) bir sevgi yaradacaq" (Məryəm surəsi, 96) ayəsi ilə bildirdiyi kimi, Allah'ın izni ilə dünya həyatında yaşamağa başlayırlar. Uca Allah'a, peyğəmbərimiz Muhəmməd (s.ə.v) ilə birlikdə bütün peyğəmbərlərə və bir-birlərinə böyük sevgi və sədaqətlə bağlıdırlar. Buna görə də canları və malları ilə Allah yolunda olan möminləri və elçini dəstəkləyirlər. Haqq dinin və gözəl əxlaqın insanlar arasında yayılması üçün ixlasla hərəkət edir, yaşadıqları sıxıntılarla heç vaxt öyünmür, insanlar arasında etibar qazanmağa çalışmırlar. Kamil iman sahibləri göstərdikləri gözəl davranışların sadəcə uca Allah'ın bilməsinin kifayət etdiyini bilirlər. Və bunu Rabbimizin rəhmətinə vasitə kimi dəyərləndirirlər.

Qürur hissi xətalı olduğunu etiraf etməkdən çəkindirir

Təkəbbürlü insanların bütün hərəkət və düşüncələri insanların gözündə dəyər qazanıb üstün olmağa əsaslanır. Buna görə də qürurlu insanlar xəta etməkdən çox qorxurlar. Çünki səhv edərkən insanların gözündə qazandıqları dəyəri itirəcəklərindən çəkinirlər. Özlərini hər cür xətadan uzaq tumağa çalışır, heç bir xətanı özlərinə yaraşdırmır və qəbul etmirlər. Heç vaxt xəta etməyəcəklərini düşündüklərindən uca Allah'ın çox böyük nemət olaraq verdiyi tövbə ibadətindən məhrum qalırlar. Bir Quran ayəsində bu belə buyurulur:

"...Əgər onlar özlərinə zülm etdikləri zaman sənin yanına gəlib Allah'dan bağışlanma diləsəydilər və Peyğəmbər də onlar üçün bağışlanma diləsəydi, əlbəttə ki, Allah'ın tövbələri qəbul edən və Rəhimli olduğunu görərdilər". (Nisa surəsi, 64)

Bu insanlar səhvlərini görmədikləri, nəfislərini tənqid etməkdikləri üçün özlərini düzəltməyə ehtiyac duymur, haqqı və gözəl olanı tapmağa cəhd etmirlər. Öz qurduqları kiçik dünyada səhvləri, xətaları ilə yaşamağı qəbul edərək böyük yalnışlığa doğru addımlayırlar. Çünki yaxşı və gözəl olan, özlərini xoşbəxt edəcək imanın gözəlliklərini – vicdanları qəbul etdikləri halda – sırf qürurlarına görə qəbul etmirlər. Cəhənnəm əzabını görüncə isə bu qürur və təkəbbürləri yox olacaqdır. Allah'a artıq sonsuza qədər yalvarmağa başlayar, lakin orada özlərinə "Dad (bu əzabı!) Sən ki üstün və qürurlu idin" (Duxan surəsi, 49) şəklində səslənilər.

Qürur gözəl sözə tabe olmaqdan çəkindirir

Uca Allah insanlara "Qoy sizin içərinizdən xeyirə çağıran, yaxşı işlər görməyi buyuran və pis əməlləri qadağan edən bir camaat çıxsın. Məhz onlar nicata qovuşanlardır". (Ali-İmran surəsi, 104) ayədə bildirildiyi kimi yaxşılığı əmr edib, pislikdən çəkindirməyi əmr etmişdir. Möminlər bu ayənin hökmünə tabe olub, qardaşlarının hərəkətlərindəki səhvləri düzəltməklə məsuliyyət daşıyırlar. Qürurlu insanlar isə tənqid kimi qəbul etdikləri üçün bu vəziyyəti heç bəyənmirlər. Çünki onlar hər zaman ən üstün əxlaqlı insanların özləri olduqlarını düşünürlər. Allah isə "...Biz istədiyimiz kəsi dərəcə-dərəcə yüksəldirik. Hər bilik sahibindən də üstün bir bilən vardır". (Yusuf surəsi, 76) ayəsi ilə insanları bu xətalı düşüncədən çəkindirmişdir.

Qürur səmimiyyətdən çəkindirir

Qürurlu insanlar heç vaxt həqiqi şəxsiyyətlərini büruzə vermirlər. Çünki hədəfləri daima hər kəsin təqdirini toplayaraq yaxşı insan modeli formalaşdırmaq, bu modellə insanların razılığını qazanaraq təriflənməkdir. Belə insanlar gözəl əxlaqlı, təqva sahibi, imanlı və ağıllı tanınmaq üçün daima diqqətlidirlər. Bu davranış özlərini sıxmalarına, baxışlarının donuqlaşmasına, üzlərinin heykəl kimi mənasız olmasına səbəb olur və dərin imanın gətirdiyi həqiqi səmimiyyəti yaşamalarının qarşısını alır. Çünki hər an xətaları, çatışmazlıqlarına görə ələ salınmaqdan qorxur, insanlara qarşı hər zaman məsafəli davranırlar. Həm özləri səmimi davranmır, həm də baxışları ilə qarşısındakı insanın onunla səmimi davranmasına mane olurlar. Bu səmimiyyətsiz davranışlarını imani kamilliyə malik insanlar dərhal hiss etdikləri halda, ətrafdakı insanlardan müəyyən qədər gizlədə bilirlər. Ancaq uca Allah'dan əsla gizlədə bilməzlər. Rəbbimiz bu insanların səmimiyyətdən uzaq, insanlara göstəriş üçün etdikləri ibadətlərin qəbul olunmadığını belə xəbər verir:

Vay halına namaz qılanların -o şəxslərin ki, onlar namazlarında səhlənkardırlar. Onlar riyakadırlar. (Maun surəsi, 4-6)

Qürur hissi imanın gətirdiyi geniş düşüncə tərzi və dərin düşünməkdən çəkindirir

Ağılı örtən, gözləri kor edən təkəbbür hissi insanları dünya ilə məhdudlaşan çox bəsit həyata məhkum edir. Bu insanlar ancaq öz haqlarını qorumağı, öz doğrularını yaşamağı, Quran əxlaqından uzaq öz qaydalarını tətbiq etməyi hədəfləyirlər. Buna görə də ətrafdakı gözəl insanların əxlaqlarını görə bilmir, onları nümunə götürmür, bununla yanaşı ətrafda və dünyada baş verən hadisələrlə maraqlanmırlar. Halbuki, möminlər Allah'ın razılığını qazanmaq üçün özlərini hazırlayır, ibadətlərini əksiksiz yerinə yetirir, dünyadakı haqları tapdalanan zəif insanları qorumaqla məsuliyyət daşıdıqlarını da bilirlər. Dünyada əzilən, haqsızlığa məruz qalan insanların qalmaması üçün Quran əxlaqının dünyaya hakim olmasının zəruri olduğunu bilir və bu məqsədlə də ciddi şəkildə fikri mübarizə aparırlar.

Möminlər üstləndikləri bu ciddi məsuliyyətə görə özləri ilə mübarizə aparmaqdan, vəsvəsə kimi axirətlərinə heç bir faydası olmayan şeytanın təlqinlərindən uzaqlaşır, özlərini yalnız Allah'a və İslam əxlaqının yayılmasına həsr edirlər. İmanın gətirdiyi bu geniş düşüncə tərzi onlara güc, sağlam xarakter və heybətli görünüş qazandırır. Qürurlu insanların əldə etmək üçün cəhd etdikləri və heç vaxt sahib ola bilmədikləri bu xüsusiyyətlər möminlərdə Allah'ın izni ilə, təbii şəkildə meydana çıxır.

Təkəbbürlü olmaq imanın qarşısındakı ən böyük maneədir, çünki "Ayələrimizə ancaq o kəslər iman gətirirlər ki, ayələrimiz onlara xatırlanarkən təkəbbür göstərmədən səcdəyə qapanır, Rəbbinə həmd-səna ilə təriflər deyirlər". (Səcdə surəsi, 15) ayəsində, imanının ən açıq göstəricilərindən birinin təkəbbürlənməkdən çəkinmək olduğu bildirilmişdir.

Quran əxlaqı insana uca Allah'a təslimiyyəti öyrədir, bununla yanaşı insanın nə qədər aciz olduğunu göstərir. Hər şeyin Allah'a aid olduğunu, Allah'a möhtac olduğunu bilən möminlər imanın qazandırdığı comərd, fədakar, səbirli, anlayışlı, mərhəmətli, qərarlı, vəfalı və bunun kimi bir çox üstün əxlaq xüsusiyyətlərinə sahib olurlar. Allah'ın rizasını qazanmaq eşqi və şövqü ilə daima gözəlliklər və yeniliklər haqqında düşünürlər. Allah qorxularından yaranan gözəl əxlaqları sayəsində ətrafdakı insanlarla da çox gözəl münasibətlər və dostluqlar qururlar. Məqam, mövqe kimi dünya istəklərinin arxasına düşərək hər cür yola əl atan insanların əksinə, qısqanclıq və ixtilafdan uzaq olurlar. Əməklərinin qarşılığı dünya həyatında nə olursa-olsun, buna görə sıxıntı çəkmir, uca Allah'dan Onun rizası və cənnətini ümid etməyin hüzur və xoşbəxtliyini yaşayırlar. Rəbbimiz imanın gözəlliklərini yaşayan möminləri belə müjdələyir:

Ey xatircəm olan kəs! Dön Rəbbinə, sən Ondan razı olaraq, O da səndən! Bəndələrimin zümrəsinə daxil ol! Cənnətimə varid ol! (Fəcr surəsi, 27-30)

Qürurlu insanlar özlərini başqalarından üstün gördüklərinə görə şükür etmək, səbir etmək və qənaətkar olmaq kimi bir çox gözəl əxlaq xüsusiyyətini yaşaya bilmir və əlbəttə ki, peşman olurlar.

Sonsuz əzab məkanı olan cəhənnəmdən qurtulmağın yollardan biri də ayələrlə edilən öyüd və xatırlatmalardır. Bu səbəbdən dünyada hələ vaxt varkən Quran əxlaqının yaşanması üçün hər öyüd, xeyirə və yaxşılığa doğru hər bir çağırış və tənqid, hesab gününə qarşı edilən hər bir xəbərdarlıq, insanların əzabdan qorunmasına və cənnəti qazanmasına vasitə olacaqdır.

Təkəbbürlü insanların bariz xüsusiyyətləri

• Özlərini mühüm insan kimi görür, bacarıq və qabiliyyətlərini qabardırlar.

• Həyatlarında sadəcə dünya mənfəətinə əsaslanan güc, müvəffəqiyyət, pul, fiziki görünüş ön plandadır.

• Qarşılarındakı insanlara hörmət etməsələr də, özlərini xüsusi şəxs kimi gördüklərindən hər zaman hörmət gözləyirlər.

• Qürur tərif ilə qidalandığı üçün hər zaman özlərini tərifləyən mühit arzulayırlar.

• Tənqidi qətiyyən sevmirlər. Tənqidi alçaldılmaq olaraq gördükləri üçün əsəb və hirslə qarşılıq verirlər.

• Mənfəətləri ön plandadır. İnsanlarla olan münasibətlərini öz mənfəətləri üçün istifadə edirlər.

• Başqalarının nə hiss etdiyini, ehtiyaclarını anlamır və əhəmiyyət vermirlər.

• Kin, əsəb, qısqanclıq duyğuları çoxdur. Mərhəmət, bağışlama kimi duyğulardan öz mənfəətləri üçün istifadə edirlər.

• Hər zaman özlərinin fərqlənməsini, xüsusi davranılmasını arzulayırlar.

• Çatışmazlıqlarını və əksikliklərini gizlətmək üçün mükəmməl insan rolu oynayırlar.

• Həris xüsusiyyətlərinə görə rəqabəti sevirlər.

Halbuki, sadalanan bütün bunlar şeytanın xüsusiyyətidir. Uca Allah şeytanın tərəfdarlarının yaşayacaqları sonu belə xəbər verir:

Şeytan onları üstələmiş və Allah'ı zikr etməyi onlara unutdurmuşdur. Onlar şeytanın firqəsindəndirlər. Şübhə yoxdur ki, şeytanın firqəsindəkilər ziyana uğrayanlardır. (Mücadilə surəsi, 19)