Qurani-kərimdə bədəvi xarakterinin din əxlaqına uyğun olmadığı hansı ayələrdə xəbər verilmişdir?

İman gətirən insanlar üçün yalnız bitkilər, heyvanlar, insanlar, yəni kainatdakı canlılar deyil – maşından çaydana, iynədən nəhəng göydələnə qədər hər şey dərin düşünməyə səbəb olan iman həqiqətləridir. Həyata bu yöndən baxan insanlar səthi və düşüncəsiz xarakterdən uzaqlaşır və Allah'ın izni ilə dərin imana sahib olurlar. Bəzi insanlar isə müsəlmanların çəkindikləri səthi düşüncəyə sahib olmaqda bir qəbahət görmürlər. Bu insanlar həyatları boyu Quranda bəhs edilən bədəvi xarakterinə bənzər xarakter göstərərək dünyada və axirətdə ziyana uğrayırlar.

İman gətirən insan üçün ətrafında mövcud olan hər şey Allah'ın varlığını göstərən iman həqiqətləridir. Yer üzündəki canlı-cansız bütün varlıqları, həssas tarazlıqla bəzədilmiş kainatı və içindəki bütün təfərrüatı Allah'ın yaratdığını bilən insan ətrafında baş verən hadisələri də buna uyğun olaraq dəyərləndirir. Yaradılış dəlili olaraq yalnız ağacları, çiçəkləri və ya heyvanların heyrətamiz xüsusiyyətləri haqda düşünmür. Allah'ın həyatımızı daha da asanlaşdırmaq üçün yaratdığı nəqliyyat vasitələri, mobil telefon, elektronik cihazlar və yakompyuterlər də iman həqiqətidir. Bunların da Allah'ın diləməsi ilə var olduğunu bilir və işlərini yüngülləşdirdiyi üçün Allah'a şükür edirlər.

Ancaq bəzi insanlar özlərini qəlibləşmiş həyatın axışına qapdırdıqları üçün qarşılaşdıqları yaradılış dəlillərini görmürlər. Belə insanlar hadisələri qəlb gözləri ilə dəyərləndirmədikləri üçün səthi dünyagörüşünə malikdirlər. Bu səthi dünyagörüş zaman keçdikcə laqeyd, kobud və düşüncəsiz insanların meydana gəlməsinə səbəb olur.

Quranda Bədəvilər

Uca Allah Qurani-kərimdə mənəvi dərinlik və dərin qavrayışdan uzaq, sadəcə bəsit məntiqə sahib insanlara nümunə olaraq bir qisim bədəvilərdən bəhs etmişdir.

Bədəvilər Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə çöldə yaşayan köçəri qəbilələr idi. Şəhərli ərəblər ədəbiyyat və estetika anlayışına sahib olduğu halda, bədəvilər cahil, sərt və kobud təbiətli insanlar idilər. Bu xarakter din əxlaqını tam anlamağa və yaşamağa böyük maneədir.

Allah Quranda bədəvilərin bu pis əxlaq xüsusiyyətlərini belə bildirmişdir:

Bədəvilər kafirlik və münafiqlik baxımından daha betər, Allah'ın Öz Elçisinə nazil etdiyi qanunları bilməməyə daha meyillidirlər. Allah Biləndir, Müdrikdir. (Tovbə surəsi, 97)

Səthi düşüncə səbəbi ilə formalaşan bədəvi xarakterinin əsas xüsusiyyətləri nələrdir?

Köçəri həyat yaşayan bədəvilər itaətsizliyə və sərhəd tanımamağa meyilli idilər. Peyğəmbərimiz (s.ə.v) kimi mübarək insanı tanımalarına, söhbətlərində iştirak etmələrinə, Onun təbliğlərinə şahid olmalarına baxmayaraq bədəvilərin əksəriyyəti özlərini dəyişdirə bilməmiş, kobud və bəsit xarakterdə qalmışdılar.

Bədəvi xarakterli insanlar bir çox şeyi qavraya bilmir, Quranda buyrulduğu kimi, incə düşüncəli ola bilmirdilər. Məsələn, bir qismi Peyğəmbərimizə (s.ə.v) otaqların arxasından səslənirdilər, Onun söhbətlərində səslərini yüksəldir, önə keçməyə cəhd edirdilər. Allah "Şübhəsiz ki, səni otaqların arxasından səsləyənlərin əksəriyyəti (nə etdiklərini) anlamırlar. Sən onların qarşılarına çıxanadək səbr etsəydilər, əlbəttə, bu, onlar üçün daha yaxşı olardı..." (Hucurat surəsi, 4-5) ayələri ilə onların bu hərəkətlərinin səhv olduğunu bildirmişdir.

Kobud düşüncə tərzinə sahib olduqları üçün Peyğəmbərimizin (s.ə.v) üstün əxlaqını, yüksək vicdanını, səbrini, anlayışını təqdir edə bilmir, ədəbdən anlamırdılar. Allah'ın sevdiyi və seçdiyi mübarək peyğəmbərlə eyni dövrdə yaşamağın, onu görməyin, tanımağın nə qədər böyük nemət olduğunu dərk edə bilmirdilər.

Allah Peyğəmbərimizin (s.ə.v) yanında danışaraq önə keçməyə cəhd edən, səslərini ucaldaraq danışan kobud və nəzakətsiz insanların bu çirkin hərəkətləri ilə bağlı bəzi ayələr endirmişdir. Əməllərinin puç olacağını xatırladaraq bu insanları xəbərdar etmişdir:

Ey iman gətirənlər! (Heç bir şeydə )Allah`ı və Onun Elçisini qabaqlamayın. Allah`dan qorxun! Həqiqətən, Allah Eşidəndir, Biləndir. Ey iman gətirənlər! Səsinizi Peyğəmbərin səsindən yüksəyə qaldırmayın və bir-birinizə müraciət etdiyiniz kimi ona da uca səslə müraciət etməyin. Yoxsa, özünüz də hiss etmədən əməlləriniz hədər gedər. (Hucurat surəsi, 1-2)

Quranda bəhs edilən bədəvi xarakteri cəhaləti, düşüncəsizliyi, kobudluğu təmsil edir. Bu xarakteri düzəltmək üçün insanlar mədəni, dərin düşünən, Allah'ın yaratmasındakı üstün sənəti və hikmətləri qavramağa cəhd edən vəziyyətə gəlməlidir. İman həqiqətlərini öyrənmək, araşdırmaq, düşünmək və şərh etmək Allah'ın bizdən istədiyi əxlaqın təməlidir.

Bir ayədə müsəlmanın bu xüsusiyyəti belə bildirilir:

O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı yad edir, göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünür (və deyirlər:) "Ey Rəbbimiz! Sən bunları əbəs yerə xəlq etməmisən. Sən pak və müqəddəssən. Bizi Odun əzabından qoru! (Ali İmran surəsi, 191)

Bədəvi xarakterinin dövrümüzdəki nümunələri

İstər keçmişdə, istərsə də dövrümüzdə bədəvi xarakterli insanlar Allah'ın Quranda bildirdiyi və hz.Muhəmmədin (s.ə.v) həyatında ən gözəl nümunəsini gördüyümüz nəcib, keyfiyyətli və müasir müsəlman həyatını yaşamırlar. Zəif imanları, dar düşüncə üfüqləri, səthi ağılları ilə Quran əxlaqını həyatlarına tam tətbiq etmirlər. Qaranlıq ruh hallarını baxışları, danışıqları, əyləncə formaları, zarafat anlayışları, estetika və gözəllikdən anlamayan kobud və çirkin davranışları ilə üzə vururlar.

"Çöldə köçəri yaşayan insan" kimi ümumiləşdirilən bədəvi xarakteri, əslində Quranda bildirilən pis əxlaq xüsusiyyətlərinin ümumi adıdır. 21-ci əsrdə inkişaf etmiş şəhərlərdə yaşayan insanlarda belə - xüsusən iman gətirməyənlərdə - tez-tez rastlanan və Quran əxlaqına tamamilə zidd olan bədəvi xarakteri insanların malik olduqları mövqe ilə dəyişən bir hal deyildir. Quranda təsvir edilən gözəl əxlaqdan xəbəri olmayan hər kəsin göstərə biləcəyi bədəvi xarakteri insanların cəmiyyətdə ətrafındakı insanları narahat etmədən yaşamalarına imkan verməz.

Bədəvi xarakterli insanlar:

• Ağılsızdırlar, yaxşı-pis, səhv-doğru seçimi etmirlər

• Fərasətsizdirlər, dərin düşünmək qabiliyyətləri yoxdur

• Eqoist, qısqanc və duyğusuzdurlar

• İnsani keyfiyyətləri inkişaf etməmişdir. Estetikadan və gözəllikdən zövq almırlar

• Qarşılarındakı insanlara hörmət bəsləmədikləri kimi, özlərinə də hörmət etmirlər

• Bəzilərinin xarici görünüşü səliqəli kimi görünsə də, əslində çox kirli və tör-töküntü həyata malikdirlər. Mənəvi olaraq sahib olduqları pis əxlaq xüsusiyyətləri bədən və hərəkətlərinə də təsir edir.

• Qadına və uşağa dəyər verməyən, əsəbi, acgöz, kobud və mədəniyyətsiz hərəkət edirlər. Eyni zamanda, tamahkar və boşboğazdırlar.

Sadalanan xüsusiyyətləri daşıyan bədəvi xarakterindən Allah Quranda bəhs etmiş, insanları bu cür pis xüsusiyyətlərdən uzaq durmaları üçün xəbərdar etmişdir. Quranda diqqət çəkilən bədəvi xarakterindən çəkinmək hər müsəlmanın üzərinə düşən məsuliyyətdir.

Müsəlmanlar bədəvi əxlaqından uzaqdırlar

Bəsit insanlara məxsus üslubları saleh möminlərdə görmək mümkün deyildir. Möminlərin gözəl əxlaqından bəzi nümunələr:

• Allah'dan qorxan insanın danışıqlarında daima qarşı tərəfi rahatladan üslub və izah olur

• Allah'a duyduğu qorxu səmimi və təvazökar davranmasına səbəb olur

• Möminlər danışıqlarında başa düşülən və aydın ifadələr istifadə edirlər

• Fikirlərini açıq şəkildə ifadə edirlər, heç vaxt hiss etdiklərini söyləmək üçün eyham yolunu seçmirlər

• Hörmətsiz şəkildə, qarşı tərəfdə hərəkətləri ilə şübhə və ya sıxıntı yaradacaq üslubdan qətiyyən istifadə etmirlər

• Vicdanlı, ağıllı və gözəl üslub sadəcə danışıqlarında deyil, hər cür hərəkət və düşüncələrində də özünü göstərir

Möminlərin Peyğəmbərimizə (s.ə.v) qarşı göstərdikləri hörmətdə nə qədər həssas olduqları "Həqiqətən, Allah'ın Elçisi yanında səsini endirənlər o şəxslərdir ki, Allah onların qəlbini təqva üçün sınağa çəkmişdir. Onları bağışlanma və böyük mükafat gözləyir". (Hucurat surəsi, 3) ayəsində də açıq şəkildə görünür.

Səthi xarakterin aradan qaldırılmasında qəti həll yolu

Kobud və səthi xarakter bütün rəftar və danışıqlarda əks olunur. Lakin əsasən ruhda və düşüncədə yaşanan əksiklikdir. Bundan xilas olmağın yolu bütün davranış üslublarının üzərində tək-tək düşünüb bunların düzəldilməsi deyil.

Bu vəziyyətdəki şəxs öyrəndiklərindən fərqli hadisə ilə qarşılaşdığı zaman yenə eyni davranışları göstərəcək. Üstəlik bildiklərini tətbiq etməkdə də problemlər yaşayacaq. İnsanın dünyagörüşü və düşüncələri davranışlarında əks olunur. Məntiqini anlamadığı, kifayət qədər başa düşə bilmədiyi bir şeyi yaşamaqda da çətinlik çəkir. Bunun həll yolu çətin yaxud mürəkkəb deyil, əksinə çox asandır.

Çıxış yolu Allah'dan lazımınca qorxmaq və Quran əxlaqını yaşamaq üçün səmimi niyyət etməkdir. Allah'a iman edən və Quran əxlaqını yaşayan hər insan bəsit xarakterdən xilas olar. Allah'dan haqqı ilə qorxub çəkinməsi, hər an hər yerdə vicdanla hərəkət etməsi onu səthi düşünməkdən, səthi hərəkət etməkdən tamamilə çəkindirər.

Belə insan nəfsinə tabe olmaqdan qorxar və Allah'ın "Nəfsini (günahdan) təmizləyən uğur qazanmışdır. Onu (günaha) batıran isə ziyana uğramışdır". (Şəms surəsi, 9-10) ayələrində diqqət çəkdiyi kimi, nəfsini pislikdən çəkindirməyə cəhd edər.

Bu xarakterdən xilas olmağın yolu insanın Quran əxlaqını yaşamasıdır. Bütün qəlbi və ruhu ilə Allah'a təslim olmağa qərar verən, Onun rızasını qazanacaq şəkildə yaşamağa çalışan, köhnə hərəkətlərindən tamamamilə uzaqlaşmağa və özünü yeniləməyə niyyət edən insan bu xüsusiyyətlərdən Allah'ın izni ilə tamamilə xilas ola bilər.